Vetrarafkoma Hofsjökuls mældist óvenju rýr
Fjórir starfsmenn Veðurstofu Íslands mældu vetrarafkomu Hofsjökuls í árlegum vorleiðangri dagana 4.–8. maí síðastliðinn. Mældir voru 20 punktar á ísasviðum Sátujökuls, Þjórsárjökuls, Blágnípujökuls og Blautukvíslarjökuls (sjá myndir 1 og 2), sem samtals ná yfir rúman helming af flatarmáli Hofsjökuls. Á hverjum punkti var borað í gegnum snjólag vetrarins, eðlisþyngd og hitastig snævarins mæld og lagskipting skráð. Einnig var snjósjá notuð til að mæla samfelld snjóþykktarsnið milli mælipunktanna.
Mynd 1: Skyggt hæðarlíkan af Hofsjökli. Punktar með merkinguna hnxx eru á Sátujökli, punktar merktir hsaxx á Þjórsárjökli. Á suðvestanverðum jöklinum eru punktar merktir hsvxx og bltxx á Blágnípujökli og Blautukvíslarjökli. Sporður Múlajökuls er lægsti hluti Hofsjökuls um þessar mundir, um 670 m y. s. Hábungan heldur enn hæð sinni í um 1790 m y. s., jafnvel þótt neðstu svæði jökulsins hafi lækkað mjög frá upphafi mælinga. Kort: Tómas Jóhannesson.
Mynd 2: Leiðangursmenn að störfum á Hofsjökli. Ljósmynd: Þorsteinn Þorsteinsson
Á leysingarsvæði (neðan við um 1300 m hæð að jafnaði) fellur vetrarsnjórinn á jökulís og þar er því auðvelt að ákvarða neðra borð vetrarlagsins. Á safnsvæðinu (1300–1800 m y. s.) þarf að greina svokölluð hausthvörf í kjörnunum, þ.e. skilin sem aðgreina vetrarsnjóinn frá eldra hjarni. Sú greining var víðast hvar auðveld að þessu sinni en þó kom upp vafamál í punktinum HSV17 efst á Blágnípujökli. Þá kom sér vel að hausthvörfin gáfu skýrt endurkast í snjósjármælingunni og mátti auðveldlega rekja þetta endurkast milli borpunkta. Samanburður við snjósjárgögn benti eindregið til að vetrarlagið væri á 5.8 m dýpi í punktinum (sjá mynd 3) og snjóþykkt reyndist því hvergi meiri en þar þetta vorið. Í hábungupunktinum var snjóþykktin 5.0 m og hefur aldrei mælst minni frá upphafi mælinga 1988.
Mynd 3: Endurkastsmyndir úr snjósjá, sem greinir hausthvörf og íslög með rafsegulbylgjum. Snjósjáin er dregin með vélsleða og endurköstin verða flöt þegar numið er staðar. Sjá dýptarkvarða t.h. á myndunum og lengdarkvarða efst.
Að meðaltali mældist þykkt vetrarsnævar í 20 mælipunktum á Hofsjökli um 74% af meðaltali undanfarins áratugar (2015–2024) og 76% af meðaltali áranna 1988–2024 (sjá dæmi frá Þjórsárjökli á mynd 4). Eðlisþyngdin var hins vegar óvenju mikil og mældis að jafnaði 530 kg/m3, sem er um 12% yfir langtímameðaltalinu (480 kg/m3). Kom það ekki á óvart því leiðangurinn var farinn viku síðar en venjulegt er og vetrarlagið var tekið að hlýna og vökna, einkum neðantil.
Mesta frost í vetrarlaginu mældist –6.2°C á 3 m dýpi í hábungupunktinum H18 (1790 m y.s.). Til samanburðar mældist mesta frost –9.5°C á 1.6 m dýpi í sama punkti þann 1. maí 2024, þá var frostið í vetrarlaginu reyndar óvenju mikið. Snjólag vetrarins hlýnar svo að frostmarki fyrri hluta sumars og helst hitinn síðan við bræðslumark alla leið til botns í jöklinum.
Mynd 4: Blái ferillinn sýnir þykkt vetrarsnævar í 7 punktum á Þjórsárjökli, á hæðarbilinu 800–1790 m. Þykktin er verulega undir meðaltölum og í efsta punktinum var snjóþykkt hin minnsta frá upphafi mælinga. Þjórsárjökull nær yfir fjórðung af flatarmáli Hofsjökuls.
Mynd 5 sýnir snjóþykkt við vetrarlok á norðanverðum Hofsjökli frá upphafi mælinga 1988. Sýnd eru gögn úr fjórum mælipunktum í mismunandi hæð. Í hábungupunktinum H18 eru flest árin 1989–1994 snjóþung en svo koma nokkur snjólétt ár í röð. Frá 2001 hefur snjóþykktin að vori verið breytileg og áberandi er hve lítið hefur snjóað síðastliðna þrjá vetur. Ekki er teljandi leitni að sjá í gögnunum frá tveim efstu punktunum, en í hinum neðri má greina dálitla leitni niðurávið; snjóþykktin er í þeim báðum orðin 6% minni við lok tímabilsins en við upphaf þess. Þetta þarf þó ekki að þýða að úrkoma fari þar minnkandi, því í hlýnandi loftslagi fellur stærri hluti úrkomunnar sem regn – einkum neðantil á jöklinum – og mælist því ekki með snjóborunum. Ennfremur getur leysing hafa orðið fyrir vorferð og mælist þá ekki sá hluti vetrarlagsins sem runnið hefur burt.
Mynd 5: Þykkt vetrarlags, mæld í vorferðum 1988–2025, í fjórum punktum á Sátujökli. H18 er í 1790 m hæð, HN17 í 1690 m, HN14 í 1340 m og HN11 í 1025 m hæð. Lega punktanna sést á mynd 1.
Hitabylgjan mikla 13.–22. maí hófst 5 dögum eftir leiðangurinn og greinast áhrif hennar því ekki vormælingunni. Líkön Veðurstofunnar sýna verulega leysingu á jöklinum þessa sólríku hlýindadaga, svo nemur tugum sentimetra. Nýsnævi féll þó í kjölfarið og hægir það á leysingunni.
Vatnsgildi vetrarafkomu er reiknað í hverjum mælipunkti út frá þykkt vetrarlagsins og meðal-eðlisþyngd þess. Hæðardreifing flatarmáls er síðan notuð til að reikna rúmmálið sem bætst hefur á hin mældu ísasvið um veturinn og í framhaldinu er áætlað heildarrúmmálið sem féll á jökulinn um veturinn. Því rúmmáli er síðan dreift jafnt yfir allt flatarmál jökulsins (nú um 790 km2) og reiknað dýpi þess vatnslags, sem þá kemur fram. Þá er vetrarafkoman fengin. Vatnsgildi vetrarafkomunnar 2024–2025 reiknaðist 1.26±0.15 m og er það um 80% af meðaltalinu 1988–2024. Mest mældist vetrarafkoman 2.36 m vorið 1992 en minnst 1.02 m vorið 2010.
Ársafkoma Hofsjökuls jökulárið 2024–2025 verður reiknuð á komandi hausti að loknum mælingum á leysingu í sumar. Flest bendir til að Hofsjökull haldi áfram að rýrna á þessu ári, enda er jökullinn verr varinn gagnvart áhrifum sólgeislunar og hlýinda þegar vetrarlagið er í þynnra lagi.
