Skýrsla um loftslagsbreytingar
Til umhverfisráðherra
Vísindanefnd um loftslagsbreytingar hefur skilað Þórunni Sveinbjarnardóttur umhverfisráðherra skýrslu um áhrif hnattrænna loftslagsbreytinga á Íslandi. Í hnotskurn eru niðurstöður þær að áhrifa hlýnunar sé nú þegar farið að gæta í náttúru landsins og að verulega meiri áhrifa sé að vænta á nýhafinni öld. Mikilvægt er að vakta þessar breytingar til að unnt sé að spá betur fyrir um afleiðingar þeirra og áhættu fyrir náttúru og samfélag.
Veðurfar
Veðurfar á Íslandi einkennist m.a. af verulegum áratugasveiflum, en ef skoðuð eru gögn sem ná yfir lengra tímabil er ljóst að hlýnun á Íslandi er sambærileg við hnattræna hlýnun eða 0,7°C á öld. Undanfarna áratugi hefur hlýnað um 0,35°C á áratug á Íslandi og er sú hlýnun meiri en hnattræn hlýnun á sama tíma. Líklegast er því að núverandi hlýindaskeið sé staðbundinn breytileiki í bland við hnattræna hlýnun.
Niðurstöður margra loftslagslíkana benda til þess að næstu áratugi muni hlýna um rúmlega 0,2°C á áratug á Íslandi eða um 1°C fram að miðbiki aldarinnar. Nokkur óvissumörk eru á þessu mati, en meðal þeirra þátta sem auka á óvissuna eru langtímabreytingar á hafstraumum og hugsanlegur samdráttur í lóðréttri hringrás á Norður-Atlantshafi. Ólíklegt er þó að þessi hafhringrás breytist snögglega.
Horfur á hlýnun á fyrri hluta aldarinnar eru lítið háðar forsendum um losun gróðurhúsalofttegunda, en síðari hluta aldarinnar skipta forsendur um losun meira máli. Við lok aldarinnar má ætla að hlýnunin geti numið um 1,4 til 2,4 °C, og eiga neðri mörkin við ef losun gróðurhúsalofttegunda er haldið í skefjum. Þó yfirgnæfandi líkur séu á hlýnun til lengri tíma halda áratugasveiflur áfram og því munu skiptast á skeið verulegrar hlýnunar og skeið hægfara hlýnunar eða jafnvel kólnunar. Líklegast er að hlýnunin verði meiri að vetri til en að sumarlagi.
Þótt veðurfarslíkön geri ráð fyrir aukinni úrkomu ber þeim ekki saman um hversu mikil aukningin verður. Úrkomudögum mun líklega fjölga og ákefð úrkomu aukast.
Jöklar
Allir jöklar landsins sem ekki eru beinlínis framhlaupsjöklar hafa hopað hratt á liðnum árum. Vorleysingar í ám byrja heldur fyrr og vegna aukins vatnsrennslis fæst meiri orka úr íslenskum vatnsaflsvirkjunum en ráð var fyrir gert.
Þess má vænta að jöklar hopi ört alla 21. öld og líklega rýrnar Langjökull örast stóru jöklanna. Haldi svo fram sem horfir verður hann með öllu horfinn um miðja næstu öld en Vatnajökull og Hofsjökull hörfa upp á hæstu tinda. Afrennsli frá jöklunum mun aukast mjög á fyrri hluta þessarar aldar en síðan minnka vegna stöðugrar rýrnunar þeirra.
Fiskistofnar
Útbreiðsla og stofnstærð nokkurra nytjastofna í hafinu í kringum landið hefur breyst á undanförnum árum. Vísindanefndin telur að það tengist mjög líklega þeirri hlýnun sem átt hefur sér stað í sjónum umhverfis landið frá því um 1996. Nokkrar tegundir botnfiska, s.s. ýsa, lýsa, skötuselur og ufsi finnast nú norðar en áður, en loðnan sem er kaldsjávarfiskur, hefur að því er virðist hopað fyrir hlýindunum.
Á undanförnun árum hafa 26 nýjar fisktegundir veiðst innan 200 sjómílna lögsögunnar, tegundir sem virðast auka útbreiðslu sína til norðurs vegna hlýinda. Þó verulegar hitasveiflur séu í hafinu umhverfis landið telur nefndin líklegast að það hlýni á hafsvæðinu umhverfis Ísland á öldinni. Við hóflega hlýnun má búast við aukningu botnfiska á norðurmörkum útbreiðslusvæðis síns s.s. ýsu, lýsu, skötusels og ufsa.
Hlýnun getur aftur á móti takmarkað útbreiðslusvæði og framleiðni norrænna tegunda. Svo virðist sem sveiflur í nýliðun og stofnstærð þorsks séu minni hér við land en bæði í norðvestanverðu og norðaustanverðu Atlantshafi. Þetta bendir til þess að þorskurinn sé á kjörsvæði sínu hér um slóðir.
Meiri hlýnun á heimskautssvæðinu en hér við land kann að hafa mikil óbein áhrif á lífríkið í sjónum við Ísland, þar sem ekki er ólíklegt að flökkustofnar eins og síld, loðna, og makríll breyti um göngur og stofnstærðir riðlist þegar nýjar lendur opnast í N-Íshafi.
Landbúnaður og gróðurfar
Áhrif hlýnunar á gróðurfar eru þegar umtalsverð. Aukning hefur orðið á gróðri á síðustu árum og áratugum og samtímis hafa skógarmörk birkis færst ofar í landið. Þá hafa aðstæður til kornræktar og skógræktar batnað með hlýnandi loftslagi. Að minnsta kosti ein fjallaplanta sem fylgst hefur verið með, fjallkrækill, er talin á undanhaldi vegna hlýnunar.
Áframhaldandi hlýnun mun almennt hafa jákvæð áhrif á gróðurþekju landsins. Útbreiðslumörk plantna færast ofar í landið en háfjallategundir geta látið undan síga. Breytingar á snjóa- og svellalögum geta haft neikvæð áhrif á tiltekin gróðurlendi, s.s. snjódældagróður og rústamýrar í Þjórsárverum og víðar.
Áhrif loftslagsbreytinga á landbúnað verða líklega að mestu leyti jákvæð. Gera má ráð fyrir aukinni uppskeru á þeim fóður- og matjurtum sem nú eru ræktaðar auk þess sem nýjar nytjategundir verða mögulegar. Skógrækt nýtur góðs af væntanlegum loftslagsbreytingum og mögulegt verður að rækta trjátegundir sem verið hafa á jaðri þolsviðs síns.
Loftslagsbreytingum fylgja þó einnig ógnir fyrir hefðbundinn landbúnað og skógrækt, og felast þær helst í aukinni ágengni meindýra og plöntusjúkdóma, hugsanlegum vetrarskemmdum, illviðrum og hækkun á sjávarstöðu.
Fuglategundir
Hlýnunin gerir norðlægum fuglategundum erfiðara uppdráttar, og hefur ein slík, haftyrðill, hætt varpi á Íslandi. Jafnramt fjölgar suðlægari fuglategundum sem hér reyna varp. Umhverfisbreytingar í hafinu við landið hafa valdið verulegri fækkun sjófugla, en orsakasamhengið þar er ákaflega flókið og ekki vitað hversu mikinn þátt hlýnun á í þeim breytingum.
Aukin útbreiðsla náttúrulegra birkiskóga í kjölfar hlýnunar ásamt aukinni skógrækt mun stuðla að landnámi ýmissa spörfugla og annarra skógarfugla. Samkvæmt spám er líklegt að hér verði of hlýtt í lok aldarinnar fyrir nokkrar norrænar fuglategundir s.s. þórshana og stuttnefju.
Sjávarborð
Mælingar sýna að meðalsjávarborð í Reykjavík sveiflast verulega á milli ára, en hefur farið hækkandi á undanförnum áratugum. Stór hluti skýringarinnar er landsig, en að teknu tilliti til þess fylgir sjávarborðshækkun í Reykjavík meðaltalshækkun heimshafanna sem rekja má til hlýrra loftslags. Líklegar breytingar á sjávarstöðu á þessari öld eru háðar hnattrænni hækkun sjávar og lóðréttum hreyfingum lands.
Landris við suðausturströndina getur vegið upp sjávarborðshækkun, en landsig á suðvesturhluta landsins getur aukið við hana. Talið er að hnattræn sjávarhækkun á þessari öld verði 0,2 til 0,6 metrar, en veruleg óvissa er í þessu mati og ekki hægt að útiloka enn meiri hækkun. Sjávarborðshækkun mun auka líkur á sjávarflóðum. Því telur vísindanefndin mikilvægt að vel sé fylgst með breytingum á sjávarstöðu og landsigi og að tryggt sé að skipulag byggðar á lágsvæðum sé miðað við besta mat á báðum þáttum.
Náttúruvá
Fleiri þættir en sjávarborðshækkun valda aukinni náttúruvá. Þannig gætu vetrar- og haustflóð orðið meiri samfara aukinni úrkomu og flóð gætu orðið víðar á landinu en nú er. Vorflóð gætu orðið sneggri og meiri. Reynslan sýnir að breytingar verða á hlaupum úr jaðarlónum jökla þegar þeir þynnast og geta hlaupin orðið ákafari um skeið. Farglosun vegna bráðnunar jökla lækkar bræðslumark bergs í jarðskorpunni sem eykur framleiðslu kviku. Eldgos gætu því orðið umfangsmeiri eða tíðari.
Vísindanefndin
Í kjölfar útgáfu fjórðu úttektar Milliríkjanefndar Sameinuðu þjóðanna um loftslagsbreytingar (IPCC) skipaði Þórunn Sveinbjarnardóttir umhverfisráðherra vísindanefnd um loftslagsbreytingar á haustdögum 2007 og fól henni að skila skýrslu um líkleg áhrif hnattrænna loftslagsbreytinga á Íslandi.
Tveir starfsmenn Veðurstofu Íslands sátu í nefndinni, þeir Trausti Jónsson og Halldór Björnsson. Árni Snorrason forstöðumaður Vatnamælinga Orkustofnunnar og nýráðinn forstjóri nýrrar stofnunnar sem verður til við sameiningu Veðurstofu Íslands og Vatnamælinga sat einnig í nefndinni. Ritari nefndarinnar var Einar Sveinbjörnsson veðurfræðingur og fyrrum starfsmaður Veðurstofunnar.
Nefndina skipuðu:
Halldór Björnsson, haf- og veðurfræðingur, formaður.
Árný Erla Sveinbjörnsdóttir, jarðfræðingur, varaformaður.
Anna Kristín Daníelsdóttir, líffræðingur.
Árni Snorrason, vatnafræðingur.
Bjarni D. Sigurðsson, skógfræðingur.
Gísli Viggóson, verkfræðingur.
Jóhann Sigurjónsson, sjávarlíffræðingur.
Snorri Baldursson, líffræðingur.
Sólveig Þorvaldsdóttir, verkfræðingur.
Trausti Jónsson, veðurfræðingur.
Ritari nefndarinnar var Einar Sveinbjörnsson, veðurfræðingur.
Skýrsla nefndarinnar byggir að hluta á fjórðu úttekt IPCC, en einnig að verulegu leyti á rannsóknum íslenskra og erlendra vísindamanna á umhverfisbreytingum á Íslandi. Margir vísindamenn mættu á fundi nefndarinnar og kynntu rannsóknaniðurstöður, og einnig lögðu margir vísindamenn nefndinni til efni og lásu yfir skýrsludrög. Skýrsluna (pdf 10,8 Mb) og kynningarmyndband (media flash player) um hana má finna á vef umhverfisráðuneytis.
